Wczesna filozofia Martina Heideggera, zwłaszcza jego fundamentalne dzieło „Bycie i czas” (1927), staje się interesującym obszarem analizy, gdy zostaje zestawiona z buddyzmem zen. Obie tradycje, choć zrodzone w różnych kontekstach kulturowych i filozoficznych, zdają się dzielić pewne fundamentalne intuicje dotyczące natury bycia, czasu, świadomości i praktyki duchowej. Heidegger, choć głęboko zakorzeniony w tradycji zachodniej metafizyki, poszukiwał sposobów przekroczenia jej ograniczeń, co zbliża go do pewnych wschodnich perspektyw filozoficznych.
Heideggerowska analiza bycia (Sein) zaczyna się od pytania o sens bycia samego w sobie, a konkretnie o to, co znaczy „być”. To pytanie, zakorzenione w zachodniej tradycji filozoficznej od czasów presokratyków, przyjmuje u Heideggera nową formę jako ontologiczne badanie dasein (bycia-tu), czyli ludzkiego sposobu istnienia, które jest zawsze już zaangażowane w świat. Heideggerowskie dasein jest byciem, które ma zdolność pytania o swoje własne bycie. W buddyzmie zen, szczególnie w praktykach medytacyjnych, podobna introspekcja prowadzi do odkrycia „pustki” (śūnyatā) i nieustannej zmienności wszystkich zjawisk, co jest sposobem na przekroczenie dualistycznych rozróżnień i uwarunkowanych wzorców myślenia.
Jednym z kluczowych aspektów wczesnej filozofii Heideggera jest pojęcie „rzucenia” (Geworfenheit), które opisuje egzystencjalny stan bycia rzuconym w świat bez wyraźnego wyboru lub kontroli. To doświadczenie, które często wywołuje poczucie niepokoju (Angst), jest centralne dla Heideggerowskiej ontologii, ponieważ ujawnia dasein w jego najbardziej autentycznej formie, jako bycie ku śmierci (Sein-zum-Tode). Dla buddyzmu zen, świadomość przemijania i akceptacja nietrwałości jest fundamentalnym krokiem na drodze do oświecenia (satori). Medytacyjne praktyki zen, takie jak zazen (siedząca medytacja), mają na celu bezpośrednie doświadczenie teraźniejszości, bez przywiązania do przeszłości lub przyszłości, co w pewnym sensie rezonuje z Heideggerowskim rozumieniem bycia ku śmierci.
Kolejnym istotnym pojęciem u Heideggera jest „czasowość” (Zeitlichkeit), która wykracza poza linearne rozumienie czasu. Heidegger przedstawia czasowość jako strukturalny element dasein, gdzie przeszłość, teraźniejszość i przyszłość są ze sobą nierozerwalnie związane. Ta nietrywialna koncepcja czasu może być porównana do zenistycznego pojmowania chwili obecnej jako jedynej rzeczywistości, gdzie przeszłość i przyszłość są iluzoryczne, a jedynie teraźniejszość jest realna. W zen, każda chwila jest pełna i doskonała, niezależnie od strumienia czasu, co odzwierciedla Heideggerowską próbę zrozumienia czasu jako autentycznego sposobu bycia.
Ważnym punktem zbieżnym między wczesnym Heideggerem a buddyzmem zen jest też koncepcja autentyczności (Eigentlichkeit). Heidegger opiera swoją analizę autentycznego życia na akceptacji własnej skończoności i życiu w zgodzie z tą świadomością. Autentyczność jest przeciwieństwem nieautentyczności, gdzie jednostka żyje w stanie „upadku” (Verfallen) – rozproszenia i nieświadomości w codziennych sprawach. W zen, autentyczność manifestuje się w pełnej obecności i nieprzywiązaniu do egoistycznych pragnień, co prowadzi do głębokiego zrozumienia natury rzeczywistości i współczucia wobec wszystkich istot.
Jednakże, podczas gdy Heidegger rozwija swoje myśli w ramach skomplikowanych analiz filozoficznych i egzystencjalnych, zen koncentruje się na bezpośrednim doświadczeniu i praktyce medytacyjnej. Mistrzowie zen często używają koanów – paradoksalnych zagadek – które mają na celu przełamanie racjonalnych wzorców myślenia i prowadzenie uczniów do bezpośredniego wglądu. Te praktyki mogą być postrzegane jako sposób na „dekonstrukcję” uwarunkowanych struktur myślowych, co jest podobne do Heideggerowskiego dążenia do przekroczenia tradycyjnych ontologicznych rozróżnień.
Warto również zauważyć, że Heidegger, choć zakorzeniony w zachodniej tradycji filozoficznej, miał pewne kontakty z myślą wschodnią. Jego zainteresowanie taoizmem i buddyzmem zen jest udokumentowane, a niektórzy badacze sugerują, że wpływy te mogą być widoczne w jego późniejszych pracach, gdzie bardziej otwarcie krytykuje zachodnią metafizykę i szuka nowych sposobów rozumienia bycia.
Jak widać, wczesna filozofia Martina Heideggera, zwłaszcza jego koncepcje bycia, czasowości, autentyczności i rzuconego bycia, można z powodzeniem zestawić z filozofią buddyzmu zen. Obie tradycje, mimo różnych punktów wyjścia, oferują głębokie wglądy w naturę ludzkiego istnienia i świadomości. Heideggerowska analiza egzystencjalna, z jej naciskiem na autentyczność i akceptację skończoności, oraz zenistyczna praktyka medytacyjna, z jej dążeniem do bezpośredniego doświadczenia teraźniejszości i pustki, stanowią komplementarne podejścia do tych samych fundamentalnych pytań o naturę bycia.
