Erich Fromm, niemiecki psychoanalityk, socjolog i filozof, jest jednym z najbardziej wpływowych myślicieli XX wieku, który szczegółowo zgłębiał problematykę wolności. W swoich pracach, takich jak „Ucieczka od wolności” czy „Zdrowe społeczeństwo”, Fromm nie tylko analizuje znaczenie wolności, ale także ukazuje dylematy, które wiążą się z jej realizacją w życiu jednostki i społeczeństwa. W jego ujęciu wolność to nie tylko kwestia polityczna czy społeczna, ale także głęboko psychologiczna, mająca bezpośredni wpływ na ludzką kondycję.
Fromm definiuje wolność jako zdolność do autonomicznego działania, myślenia i odczuwania, która daje człowiekowi możliwość stawania się w pełni świadomą, twórczą i odpowiedzialną jednostką. Jednak z drugiej strony, wskazuje na paradoks, że im więcej wolności człowiek zdobywa, tym więcej napotyka dylematów, które mogą prowadzić do lęku i niepewności. To złożone rozumienie wolności leży u podstaw jego krytyki współczesnego społeczeństwa i analizy indywidualnych postaw wobec wolności.
Jednym z kluczowych dylematów, który Fromm analizuje, jest napięcie między dążeniem do wolności a ucieczką od niej. Wolność, choć stanowi najwyższy ideał, może być dla jednostki przerażająca. Według Fromma, człowiek dążący do autonomii i samostanowienia często napotyka na głęboko zakorzeniony lęk przed odpowiedzialnością, jaka się z tym wiąże. Wolność oznacza konieczność dokonywania wyborów, ponoszenia konsekwencji swoich decyzji i mierzenia się z niepewnością życia. W obliczu tego lęku jednostki często uciekają od wolności, szukając schronienia w autorytetach, konformizmie lub ideologiach, które obiecują bezpieczeństwo kosztem autonomii.
Fromm opisuje to zjawisko w kontekście historycznym, analizując, jak w okresie przejścia od społeczeństw feudalnych do nowoczesnych jednostki zyskały większą swobodę, ale jednocześnie straciły poczucie przynależności i stabilności, które dawały im dawniej hierarchiczne struktury społeczne. W wyniku tego ludzie zaczęli odczuwać „negatywną wolność”, czyli wolność od zewnętrznych przymusów, ale pozbawioną pozytywnego wypełnienia treścią życia, co prowadziło do alienacji i lęku egzystencjalnego. Fromm argumentuje, że ten lęk stanowi główne źródło tendencji do ucieczki od wolności, które przejawia się w różnych formach, takich jak autorytaryzm, destrukcyjność czy automatyczny konformizm.
Autorytaryzm, jako odpowiedź na dylemat wolności, polega na poddaniu się zewnętrznemu autorytetowi, który przejmuje odpowiedzialność za jednostkę, oferując jej poczucie bezpieczeństwa. Fromm zauważa, że jednostki w sytuacjach kryzysowych, gdy wolność staje się szczególnie trudna do zniesienia, są skłonne oddać swoją autonomię w zamian za iluzję porządku i stabilności. Ten mechanizm prowadzi do tworzenia społeczeństw autorytarnych, w których indywidualna wolność jest poświęcana na rzecz podporządkowania się władzy.
Destrukcyjność, według Fromma, to inna forma ucieczki od wolności, która wynika z niemożności zrealizowania pozytywnej wolności i prowadzi do destrukcji siebie lub innych. W tym ujęciu agresja i przemoc są wyrazem frustracji wynikającej z niemożności znalezienia sensu i celu w życiu, które byłyby odpowiednikiem zdobytej wolności. W skrajnych przypadkach destrukcyjność może prowadzić do autodestrukcji, w której jednostka niszczy samą siebie, nie mogąc poradzić sobie z ciężarem wolności.
Automatyczny konformizm to trzecia droga ucieczki od wolności, którą Fromm analizuje. W tym przypadku jednostka rezygnuje z własnych przekonań i wartości, aby wpasować się w normy i oczekiwania społeczeństwa. Konformizm daje iluzję przynależności i akceptacji, ale jednocześnie prowadzi do utraty indywidualności i autentyczności. Fromm krytykuje współczesne społeczeństwo za to, że promuje konformizm kosztem prawdziwej wolności, co prowadzi do życia w zgodzie z powierzchownymi normami, zamiast autentycznego wyrażania siebie.
Pomimo tych dylematów, Fromm nie postrzega wolności wyłącznie jako źródła cierpienia i lęku. W swoich późniejszych pracach, takich jak „O sztuce miłości” czy „Zdrowe społeczeństwo”, Fromm rozwija koncepcję „pozytywnej wolności”, która polega na realizacji pełni ludzkiego potencjału w ramach wspólnoty opartej na miłości, solidarności i twórczości. Pozytywna wolność, w przeciwieństwie do negatywnej, nie polega jedynie na braku zewnętrznych ograniczeń, ale na aktywnym uczestnictwie w tworzeniu swojego życia i świata wokół siebie.
Fromm wierzy, że prawdziwa wolność jest możliwa do osiągnięcia tylko wtedy, gdy jednostka potrafi zintegrować swoje potrzeby indywidualne z potrzebami społecznymi. Wymaga to rozwinięcia zdolności do miłości, rozumianej jako aktywne zainteresowanie życiem i rozwojem innych ludzi oraz świata. Miłość w ujęciu Fromma nie jest jedynie uczuciem, ale aktem woli, postawą, która umożliwia autentyczną wolność poprzez tworzenie więzi opartych na wzajemnym szacunku i zrozumieniu.
Wolność w myśli Fromma jest zatem dylematem, który wymaga ciągłej pracy nad sobą i swoimi relacjami ze światem. To nieustanne balansowanie między pragnieniem autonomii a potrzebą przynależności, między lękiem a odpowiedzialnością. Fromm uważa, że tylko poprzez rozwinięcie świadomości siebie, swoich potrzeb i wartości, jednostka może osiągnąć prawdziwą wolność, która nie będzie obciążeniem, ale źródłem spełnienia i sensu.
W kontekście społecznym Fromm podkreśla konieczność budowania „zdrowego społeczeństwa”, które wspiera rozwój jednostki i jej zdolność do realizacji pozytywnej wolności. Zdrowe społeczeństwo to takie, które umożliwia ludziom wyrażanie swojej indywidualności w sposób konstruktywny, jednocześnie wspierając współpracę i solidarność. Fromm krytykuje współczesne kapitalistyczne społeczeństwa za to, że promują materializm i konkurencję kosztem wartości humanistycznych, co prowadzi do alienacji i utraty prawdziwej wolności.
Podsumowując, dylematy wolności w twórczości Ericha Fromma ukazują złożoność i wielowymiarowość tego pojęcia. Wolność, według Fromma, nie jest prostym wyborem między autonomią a podporządkowaniem, ale złożonym procesem, który wymaga od jednostki nieustannego zaangażowania i refleksji. To zmaganie się z własnymi lękami, odpowiedzialnością i potrzebą sensu. Fromm wskazuje, że prawdziwa wolność jest możliwa do osiągnięcia tylko poprzez rozwój świadomości i miłości, które pozwalają na zintegrowanie indywidualnych pragnień z potrzebami społecznymi. W ten sposób wolność staje się nie tylko celem, ale także drogą do autentycznego życia w zgodzie z sobą i światem.
