Zagadnienie stworzenia z nicości (creatio ex nihilo) jest jednym z fundamentalnych tematów średniowiecznej filozofii i teologii, które miało ogromne znaczenie dla chrześcijańskiego myślenia o Bogu, wszechświecie i naturze istnienia. Koncepcja ta, choć głęboko zakorzeniona w tradycji judeochrześcijańskiej, była przedmiotem intensywnych debat i analiz wśród średniowiecznych filozofów i teologów, którzy starali się zrozumieć jej implikacje metafizyczne, ontologiczne i kosmologiczne.
Jednym z pierwszych i najważniejszych średniowiecznych myślicieli, którzy zajmowali się problemem stworzenia z nicości, był św. Augustyn z Hippony. Augustyn, żyjący na przełomie IV i V wieku, w swoich pismach, takich jak „Wyznania” i „O Państwie Bożym”, podkreślał, że Bóg jest wszechmocny i nieskończenie dobry, a stworzenie świata z nicości jest wyrazem Jego nieskończonej miłości i wszechmocy. Augustyn argumentował, że Bóg, będąc doskonałą istotą, nie potrzebuje żadnego zewnętrznego materiału do stworzenia wszechświata. Tworzenie ex nihilo oznacza, że wszystko, co istnieje, zawdzięcza swoje istnienie wyłącznie Bogu, a nie żadnym wcześniejszym bytowym lub materialnym podstawom.
Średniowieczny rozwój scholastyki, który miał miejsce w XI i XII wieku, przyniósł dalsze złożone rozważania na temat stworzenia z nicości. Filozofowie i teologowie scholastyczni, tacy jak Anzelm z Canterbury i Piotr Abelard, kontynuowali badania nad naturą Boga i stworzenia, poszukując logicznych i filozoficznych argumentów na poparcie doktryny chrześcijańskiej. Anzelm w swoich dziełach, takich jak „Proslogion” i „Monologion”, podkreślał racjonalność wiary w Boga jako stwórcę wszechświata, używając zarówno argumentów ontologicznych, jak i kosmologicznych.
Jednak to Tomasz z Akwinu, jeden z najwybitniejszych filozofów i teologów średniowiecza, wniósł najbardziej wszechstronny wkład do rozumienia stworzenia z nicości. W swoim monumentalnym dziele „Summa Theologiae”, Tomasz z Akwinu szczegółowo analizował naturę Boga, akt stworzenia i relację między Stwórcą a stworzeniem. Akwinata argumentował, że stworzenie ex nihilo jest logicznie konieczne, aby zachować absolutną transcendencję i wszechmoc Boga. Według Tomasza, stworzenie nie jest procesem przemiany ani formowania już istniejącej materii, ale aktem absolutnie suwerennego powołania bytu do istnienia przez Boga.
Tomasz z Akwinu również rozważał problem czasu i wieczności w kontekście stworzenia. W swojej analizie stwierdzał, że czas jest atrybutem stworzonego wszechświata i nie ma sensu mówić o czasie przed stworzeniem, ponieważ czas sam w sobie został stworzony przez Boga. Stworzenie z nicości implikuje zatem, że wszechświat nie ma początku w sensie czasowym, ale ma początek w sensie przyczynowym – Bóg jako przyczyna pierwsza.
Średniowieczne debaty na temat stworzenia z nicości nie ograniczały się jednak tylko do chrześcijaństwa. Również filozofowie muzułmańscy, tacy jak Al-Farabi, Avicenna (Ibn Sina) i Al-Ghazali, oraz żydowscy filozofowie, tacy jak Maimonides, podejmowali problem stworzenia w swoich dziełach, starając się pogodzić teologię monoteistyczną z filozofią arystotelesowską. W ich pismach można znaleźć różnorodne podejścia do kwestii wieczności świata i stworzenia z nicości, które inspirowały i prowokowały do dalszych refleksji w średniowiecznej filozofii.
Al-Farabi i Avicenna, pod wpływem Arystotelesa, skłaniali się ku koncepcji wieczności świata, choć starali się również zachować teologiczną doktrynę o Bogu jako stwórcy. Ich prace były przedmiotem intensywnych dyskusji i polemik w średniowiecznej filozofii, zarówno wśród muzułmanów, jak i chrześcijan. Al-Ghazali, natomiast, w swoim dziele „Zniszczenie Filozofów” (Tahafut al-Falasifa), krytykował filozofów arystotelesowskich za ich poglądy na wieczność świata, broniąc doktryny stworzenia z nicości jako fundamentalnej dla teologii islamskiej.
Maimonides, w swoim „Przewodniku dla błądzących” (Guide for the Perplexed), starał się znaleźć kompromis między filozofią a teologią, argumentując, że stworzenie z nicości jest bardziej zgodne z teologiczną tradycją judaizmu, choć nie odrzucał całkowicie możliwości wieczności świata jako hipotetycznej. Jego prace były szeroko czytane i komentowane przez średniowiecznych filozofów chrześcijańskich, takich jak Tomasz z Akwinu, który polemizował z niektórymi z jego poglądów.
Średniowieczne rozważania na temat stworzenia z nicości miały również istotne implikacje dla innych obszarów filozofii i teologii, takich jak antropologia, eschatologia i etyka. Koncepcja, że wszystko, co istnieje, zostało stworzone przez Boga z nicości, wpływała na sposób, w jaki średniowieczni myśliciele postrzegali naturę człowieka, jego cel i przeznaczenie. Antropologia średniowieczna, oparta na założeniu, że człowiek jest stworzony na obraz i podobieństwo Boga, podkreślała godność i wartość ludzkiego życia oraz jego moralną odpowiedzialność wobec Stwórcy.
Eschatologiczne refleksje nad stworzeniem z nicości prowadziły również do rozważań o ostatecznym celu wszechświata i losie człowieka po śmierci. Średniowieczni teologowie, tacy jak Anzelm z Canterbury i Bonawentura, rozwijali doktryny o wiecznym życiu, zmartwychwstaniu ciał i sądzie ostatecznym, które były ściśle związane z koncepcją stworzenia przez Boga. Teologiczne nauki o początku i końcu wszechświata, inspirowane biblijną narracją, stanowiły integralną część średniowiecznego światopoglądu.
Etyka średniowieczna również była głęboko zakorzeniona w koncepcji stworzenia z nicości. Średniowieczni filozofowie, tacy jak Tomasz z Akwinu, rozwijali teorie etyczne, które opierały się na idei, że moralność jest zakorzeniona w boskim porządku stworzenia. Naturalne prawo, które Tomasz z Akwinu uważał za wyraz boskiego rozumu, miało swoje źródło w akcie stworzenia i stanowiło podstawę dla rozważań etycznych i moralnych.
Zagadnienie stworzenia z nicości w średniowiecznej filozofii i teologii było kluczowym elementem, który kształtował sposób myślenia o Bogu, wszechświecie i naturze istnienia. Średniowieczni myśliciele, zarówno chrześcijańscy, muzułmańscy, jak i żydowscy, podejmowali to zagadnienie z różnorodnych perspektyw, starając się zrozumieć i pogodzić teologiczne doktryny z filozoficznymi koncepcjami. Ich prace i debaty na temat stworzenia z nicości miały trwały wpływ na rozwój myśli zachodniej, inspirując przyszłe pokolenia filozofów i teologów do dalszych refleksji nad naturą Boga i wszechświata.
