Współczesne teorie przyczynowości sprawczej w analitycznej filozofii działania koncentrują się na zrozumieniu mechanizmów, za pomocą których jednostki inicjują i kontrolują swoje działania. Teorie te próbują wyjaśnić, co to znaczy, że agent działa sprawczo, jakie są warunki konieczne dla działania oraz w jaki sposób intencje, przekonania i pragnienia wpływają na działania. W poniższym eseju omówimy kilka kluczowych współczesnych teorii przyczynowości sprawczej, w tym teorię przyczynowości wydarzeniowej (causal theory of action), teorię przyczynowości agentywnej (agent causation), teorię intencjonalności oraz teorię dualizmu przyczynowego.
Teoria przyczynowości wydarzeniowej
Teoria przyczynowości wydarzeniowej, rozwijana przez takich filozofów jak Donald Davidson, zakłada, że działania można wyjaśnić poprzez odniesienie się do przyczynowych relacji między wydarzeniami mentalnymi (takimi jak intencje, pragnienia, przekonania) a fizycznymi wydarzeniami w świecie. W tej teorii działania są wydarzeniami, które są spowodowane przez określone stany mentalne.
Davidson wprowadził pojęcie racjonalizacji działania, gdzie intencje i przekonania agenta racjonalizują jego działania poprzez dostarczanie powodów, które wyjaśniają, dlaczego agent podjął określone działanie. Na przykład, jeśli osoba pragnie ugasić swoje pragnienie i wierzy, że woda jest w kuchni, to jej pójście do kuchni w celu napicia się wody jest działaniem wyjaśnionym przez jej pragnienie i przekonanie.
Teoria ta kładzie nacisk na zgodność między mentalnymi przyczynami a fizycznymi skutkami, sugerując, że każde działanie jest wynikiem przyczynowej sekwencji wydarzeń. Jednym z wyzwań tej teorii jest problem mentalnej przyczynowości: jak mentalne stany, które są niematerialne, mogą wpływać na materialny świat?
Teoria przyczynowości agentywnej
Teoria przyczynowości agentywnej (agent causation), której zwolennikami są m.in. Roderick Chisholm i Timothy O’Connor, sugeruje, że jednostki (agenci) mogą być pierwotnymi przyczynami swoich działań. W przeciwieństwie do teorii przyczynowości wydarzeniowej, teoria ta kładzie nacisk na podmioty jako przyczyny, a nie na relacje między wydarzeniami.
W tej teorii agent jest bezpośrednią przyczyną działania, co oznacza, że działania nie są wyłącznie wynikiem wcześniejszych wydarzeń mentalnych, ale wynikają z aktywności samego agenta. Teoria ta przywiązuje dużą wagę do wolnej woli i odpowiedzialności moralnej, twierdząc, że agenci mają kontrolę nad swoimi działaniami w sposób, który nie jest zredukowany do deterministycznych przyczynowych procesów.
Jednym z głównych wyzwań tej teorii jest wyjaśnienie mechanizmu, za pomocą którego agenci sprawują kontrolę nad swoimi działaniami, oraz jak to podejście można pogodzić z naukowym rozumieniem świata, który wydaje się być zdeterminowany przyczynowo.
Teoria intencjonalności
Teoria intencjonalności, rozwijana przez filozofów takich jak Michael Bratman, koncentruje się na roli intencji w kierowaniu działaniami. Intencje są traktowane jako specyficzne stany mentalne, które planują, organizują i kontrolują sekwencje działań agenta.
Bratman wprowadził pojęcie intencji rozciągniętej w czasie (future-directed intention), które odgrywają kluczową rolę w strukturze działania. Intencje te nie tylko motywują pojedyncze działania, ale także integrują i koordynują działania w dłuższym okresie. Na przykład, intencja ukończenia projektu w pracy może kierować serią działań, takich jak zbieranie danych, analizowanie informacji i pisanie raportu.
Teoria ta podkreśla, że intencje mają szczególną rolę w racjonalnym planowaniu i wykonywaniu działań, co odróżnia je od innych stanów mentalnych, takich jak pragnienia czy przekonania. Wyzwania tej teorii obejmują wyjaśnienie, jak intencje są formowane oraz jak wpływają na działania w złożonych i zmieniających się kontekstach.
Dualizm przyczynowy
Dualizm przyczynowy, proponowany przez filozofów takich jak Alvin Goldman, łączy elementy zarówno teorii przyczynowości wydarzeniowej, jak i agentywnej. Goldman sugeruje, że działania można wyjaśniać zarówno poprzez przyczynowe relacje między stanami mentalnymi a działaniami, jak i poprzez bezpośrednie interwencje agenta.
W tej teorii działania mogą być spowodowane przez intencje i przekonania, ale agenci mają także zdolność do bezpośredniego wpływania na swoje działania w sposób niezależny od tych stanów. Dualizm przyczynowy stara się zachować zalety obu podejść, twierdząc, że zarówno mentalne przyczyny, jak i agentywne interwencje są istotne dla pełnego zrozumienia przyczynowości sprawczej.
Podsumowanie
Współczesne teorie przyczynowości sprawczej w analitycznej filozofii działania oferują różnorodne perspektywy na to, jak jednostki inicjują i kontrolują swoje działania. Teoria przyczynowości wydarzeniowej kładzie nacisk na przyczynowe relacje między stanami mentalnymi a działaniami, teoria przyczynowości agentywnej podkreśla rolę agentów jako pierwotnych przyczyn działań, teoria intencjonalności koncentruje się na roli intencji w planowaniu i wykonywaniu działań, a dualizm przyczynowy łączy te podejścia, oferując bardziej złożoną i wszechstronną wizję przyczynowości sprawczej. Każda z tych teorii mierzy się z unikalnymi wyzwaniami, ale wszystkie przyczyniają się do głębszego zrozumienia natury działania i przyczynowości w ludzkim doświadczeniu.