Arystoteles, wielki filozof starożytnej Grecji, poświęcił znaczną część swojej filozofii badaniu duszy ludzkiej, a jego podejście do tego zagadnienia jest szczegółowo omówione w traktacie „O duszy” (De Anima). Jego koncepcja duszy jest złożona i wieloaspektowa, a jednocześnie stanowi integralną część jego filozoficznego systemu, łącząc metafizykę, biologię, psychologię i etykę.
Arystoteles definiuje duszę (psyche) jako istotę żywego bytu, formę organizmu, która nadaje mu życie. Dusza jest zasadą życia i to, co odróżnia istoty żywe od martwych. Jest źródłem ruchu, percepcji, pożądania, myśli i intelektu. Arystoteles odrzuca dualistyczne podejście swojego nauczyciela Platona, według którego dusza i ciało są odrębnymi substancjami, zamiast tego postuluje, że dusza i ciało tworzą jedność – hylemorfizm, czyli złożenie z materii (ciało) i formy (dusza).
Dusza ma różne funkcje, które są związane z różnymi rodzajami życia. Arystoteles rozróżnia trzy główne rodzaje duszy: duszę roślinną, duszę zwierzęcą i duszę ludzką. Dusza roślinna jest odpowiedzialna za odżywianie, wzrost i rozmnażanie, i jest obecna we wszystkich organizmach żywych. Dusza zwierzęca dodaje zdolność percepcji i ruchu, co jest charakterystyczne dla zwierząt. Dusza ludzka, oprócz funkcji roślinnych i zwierzęcych, posiada także zdolność myślenia i rozumowania, co odróżnia ludzi od innych istot żywych.
Dusza ludzka, według Arystotelesa, składa się z różnych części, które odpowiadają za różne funkcje psychiczne. Najważniejszymi częściami są intelekt bierny (nous pathetikos) i intelekt czynny (nous poietikos). Intelekt bierny jest zdolnością duszy do przyjmowania form bez materii, czyli abstrakcyjnego myślenia. Intelekt czynny jest aktywną częścią duszy, która przetwarza i aktualizuje potencjalne myśli, umożliwiając zrozumienie i wiedzę. Intelekt czynny jest nieśmiertelny i boski, co wprowadza element transcendencji do Arystotelesowskiej antropologii.
Arystoteles uważa, że dusza ludzka jest ściśle związana z ciałem, ale jednocześnie ma pewne aspekty, które są niezależne od ciała. Intelekt czynny, jako część duszy, która jest nieśmiertelna, jest przykładem takiego niezależnego aspektu. Dusza nie jest oddzielną substancją, ale formą organizmu, co oznacza, że nie może istnieć bez ciała. Jednak intelekt czynny, jako nieśmiertelny i boski, przekracza fizyczne ograniczenia ciała.
Arystoteles również bada związek między duszą a cnotą w kontekście etycznym. Dusza ludzka, jako zdolna do myślenia i rozumowania, jest podstawą moralności i cnoty. Cnoty etyczne (arete) są właściwościami charakteru, które prowadzą do dobrego życia. Arystoteles definiuje cnoty jako umiarkowane stany duszy, które znajdują się między dwoma skrajnościami. Na przykład odwaga jest cnotą, która leży między tchórzostwem a zuchwałością. Rozwój cnoty jest procesem habituacji, czyli nabywania dobrych nawyków poprzez powtarzające się działanie.
Dusza ludzka jest także źródłem przyjemności i szczęścia (eudaimonia). Arystoteles uważa, że prawdziwe szczęście jest osiągane przez życie zgodne z cnotą i rozumem. Dusza, jako zdolna do myślenia i działania moralnego, jest kluczem do zrozumienia, co to znaczy prowadzić dobre życie. Rozwój cnoty i rozumu prowadzi do osiągnięcia pełni ludzkiej natury i realizacji potencjału człowieka.
Podsumowując, zagadnienie duszy ludzkiej u Arystotelesa jest złożonym i wieloaspektowym tematem, który łączy w sobie elementy metafizyki, biologii, psychologii i etyki. Dusza jest formą organizmu, zasadą życia, która różnicuje się w zależności od rodzaju życia: roślinnego, zwierzęcego i ludzkiego. Dusza ludzka, ze swoją zdolnością do myślenia i rozumowania, jest źródłem moralności, cnoty i szczęścia. Intelekt czynny, jako część duszy, która jest nieśmiertelna i boska, wprowadza element transcendencji do Arystotelesowskiej koncepcji człowieka. Dusza ludzka, będąc integralną częścią organizmu, jest jednocześnie kluczem do zrozumienia, co to znaczy prowadzić dobre i spełnione życie.