Arystoteles, jeden z najważniejszych filozofów starożytności, rozwija w swoich pracach koncepcję „filozofii pierwszej”, którą później nazwał metafizyką. Ta dziedzina filozofii zajmuje się badaniem pierwszych zasad i przyczyn bytu, stanowiąc fundament jego systemu filozoficznego. Arystoteles przedstawia filozofię pierwszą jako naukę, która bada to, co istnieje jako istniejące, a więc byt jako taki, niezależnie od jego szczególnych właściwości i przejawów.
W „Metafizyce”, Arystoteles wyjaśnia, że filozofia pierwsza jest poszukiwaniem wiedzy o podstawowych zasadach i przyczynach wszystkiego, co istnieje. W przeciwieństwie do nauk szczegółowych, które zajmują się badaniem określonych aspektów rzeczywistości, takich jak fizyka badająca ruch i zmiany w świecie materialnym, filozofia pierwsza ma na celu zrozumienie samej istoty bytu. Jest to nauka uniwersalna, ponieważ dotyczy wszystkich bytów, nie tylko tych fizycznych czy materialnych.
Arystoteles wyróżnia cztery rodzaje przyczyn, które są kluczowe dla zrozumienia jego filozofii pierwszej: przyczynę materialną (materia, z której coś jest zrobione), przyczynę formalną (forma lub esencja danego bytu), przyczynę sprawczą (czynnik, który powoduje, że coś się dzieje) oraz przyczynę celową (cel lub celowość, dla której coś istnieje). Filozofia pierwsza bada te przyczyny, aby odkryć, co jest ostatecznym źródłem i zasadą wszystkich rzeczy.
Jednym z centralnych pojęć w filozofii pierwszej Arystotelesa jest pojęcie substancji (ousia). Substancja jest podstawową jednostką bytu, która istnieje sama w sobie i jest nośnikiem wszystkich innych cech i właściwości. Arystoteles twierdzi, że substancje są podstawą rzeczywistości i że poznanie ich natury jest kluczowe dla zrozumienia całego bytu. Substancje są zarówno bytami materialnymi, jak i niematerialnymi, co pozwala Arystotelesowi na badanie zarówno świata fizycznego, jak i duchowego.
Arystoteles wprowadza również pojęcie aktu i potencjalności, które odgrywają kluczową rolę w jego filozofii pierwszej. Akt (entelecheia) odnosi się do zrealizowanej formy bytu, czyli do stanu, w którym byt osiągnął swoją pełną realizację. Potencjalność (dynamis) natomiast odnosi się do możliwości bytu, do stanu, w którym byt może się rozwijać i zmieniać. Arystoteles uważa, że każdy byt ma w sobie zarówno akt, jak i potencjalność, co pozwala na jego rozwój i zmiany. Filozofia pierwsza bada, jak te dwa aspekty bytu współistnieją i jak wpływają na jego naturę.
Kolejnym ważnym aspektem filozofii pierwszej Arystotelesa jest jego teologia. Arystoteles twierdzi, że ostateczną przyczyną wszystkich rzeczy jest Pierwszy Poruszyciel (Primum Movens), który jest bytem doskonałym, niematerialnym i niezmiennym. Pierwszy Poruszyciel jest przyczyną celową wszystkich rzeczy, ponieważ wszystko dąży do osiągnięcia doskonałości, która jest w nim zawarta. Filozofia pierwsza, badając naturę Pierwszego Poruszyciela, dąży do zrozumienia ostatecznego źródła i celu wszystkiego, co istnieje.
Filozofia pierwsza Arystotelesa ma również silny związek z jego epistemologią, czyli teorią poznania. Arystoteles twierdzi, że poznanie filozoficzne różni się od poznania empirycznego, które opiera się na doświadczeniu zmysłowym. Filozofia pierwsza dąży do poznania racjonalnego, które opiera się na rozumie i abstrakcyjnych pojęciach. Arystoteles uważa, że tylko poprzez takie poznanie można osiągnąć prawdziwe zrozumienie istoty bytu i jego podstawowych zasad.
Filozofia pierwsza Arystotelesa stanowi fundament jego systemu filozoficznego, wpływając na jego rozważania dotyczące etyki, polityki, logiki i nauk przyrodniczych. Arystoteles postrzega filozofię pierwszą jako najwyższą formę wiedzy, ponieważ dotyczy ona najbardziej podstawowych i uniwersalnych aspektów rzeczywistości. Jego badania nad bytami, przyczynami, substancjami, aktem i potencjalnością oraz Pierwszym Poruszycielem tworzą spójny i kompleksowy obraz świata, który jest do dziś jednym z najważniejszych punktów odniesienia w filozofii zachodniej.
W „Metafizyce” Arystoteles przedstawia filozofię pierwszą jako naukę, która nie tylko bada istotę bytu, ale także odpowiada na fundamentalne pytania dotyczące natury rzeczywistości, wiedzy i istnienia. Jego koncepcje dotyczące przyczyn, substancji, aktu i potencjalności oraz Pierwszego Poruszyciela są kluczowe dla zrozumienia jego całego systemu filozoficznego. Arystoteles, poprzez swoją filozofię pierwszą, dąży do odkrycia prawdziwej natury rzeczywistości i zasad, które nią rządzą, co czyni go jednym z najbardziej wpływowych myślicieli w historii filozofii.