Wczesna filozofia średniowieczna Armenii stanowi interesujący przykład syntezy wpływów starożytnych nurtów filozoficznych z lokalnymi tradycjami i realiami kulturowymi. W tej syntezie szczególną rolę odegrały dwie wielkie szkoły myśli starożytnej Grecji – platonizm i arystotelizm, które, za pośrednictwem Bizancjum i Syrii, znalazły swoje miejsce w intelektualnym dziedzictwie Armenii. Proces przyswajania greckiej myśli filozoficznej nie przebiegał jednak liniowo; w Armenii, która chrystianizowała się od IV wieku, filozofia starożytna była reinterpretowana w kontekście teologicznym, co prowadziło do powstania unikalnych połączeń i adaptacji.
Platonizm, czyli szkoła myślenia zapoczątkowana przez Platona, miała znaczący wpływ na filozofię wczesnochrześcijańską nie tylko w Armenii, ale również w całym wschodnim świecie chrześcijańskim. Platoniczne pojęcia dotyczące dualizmu między światem zmysłowym a światem idei oraz nacisk na duchowy wymiar rzeczywistości znalazły odzwierciedlenie w wielu pismach teologów ormiańskich. Chrześcijańska teologia była w dużej mierze zgodna z platoniczną wizją transcendentnego, doskonałego Boga, co prowadziło do naturalnego włączenia elementów platonizmu do ormiańskiego chrześcijaństwa. Ormiańscy myśliciele wczesnośredniowieczni, tacy jak Mesrop Masztoc i jego uczniowie, którzy pracowali nad tworzeniem ormiańskiego alfabetu i tłumaczeniami ważnych tekstów filozoficznych i teologicznych, często korzystali z idei pochodzących z platonizmu, zwłaszcza w kontekście interpretacji natury Boga, duszy oraz rzeczywistości duchowej.
Jednym z kluczowych momentów w wczesnej filozofii Armenii było tłumaczenie dzieł filozoficznych z greki na ormiański. W ramach tego procesu, tłumacze ormiańscy włączali do rodzimej filozofii wiele idei zaczerpniętych zarówno z platonizmu, jak i z arystotelizmu. Ważnym etapem w tym kontekście była działalność szkoły w Eczmiadzynie, która działała na przełomie VI i VII wieku, gdzie kontynuowano przekłady i rozpowszechniano zarówno literaturę filozoficzną, jak i teologiczną. Wpływ Platona na tę epokę można dostrzec w dyskusjach dotyczących natury rzeczywistości, w szczególności kwestii istnienia uniwersalnych idei i ich związku z bytami jednostkowymi. Ormiańscy filozofowie, podobnie jak ich bizantyjscy rówieśnicy, starali się zrozumieć, w jaki sposób boskie idee wpływają na świat materialny, co prowadziło do głębokich analiz ontologicznych i metafizycznych.
Z drugiej strony, arystotelizm, zapoczątkowany przez Arystotelesa, również odegrał kluczową rolę w kształtowaniu ormiańskiej myśli filozoficznej. Arystoteles, w przeciwieństwie do Platona, kładł nacisk na badanie świata materialnego i zmysłowego, a także na logikę i analizę empiryczną. Te elementy jego filozofii zostały w Armenii przyjęte głównie dzięki kontaktom z bizantyjską i syryjską tradycją intelektualną, które miały długą historię adaptacji arystotelizmu w kontekście chrześcijańskim. Arystotelizm w Armenii odegrał szczególną rolę w kształtowaniu metodologii i podejścia do kwestii związanych z logiką i epistemologią. Przede wszystkim, ormiańscy myśliciele wykorzystywali arystotelesowskie narzędzia logiczne, takie jak sylogizm, do rozwijania argumentacji teologicznej i filozoficznej. Dzięki temu możliwe było nie tylko rozwijanie bardziej skomplikowanych systemów teologicznych, ale również precyzyjniejsze formułowanie nauk moralnych i etycznych.
Arystotelesowska koncepcja przyczynowości i substancji miała również wpływ na dyskusje o naturze Boga i świata stworzonego w filozofii ormiańskiej. Pytania o to, jak byt ludzki jest powiązany z Bogiem, jakie są relacje między duszą a ciałem, oraz w jaki sposób można połączyć wiedzę zmysłową z duchową, były kluczowe w ormiańskim myśleniu filozoficznym. Arystotelesowskie pojęcie hylemorfizmu – zjednoczenia materii i formy – stało się ważnym narzędziem w debatach dotyczących antropologii filozoficznej, szczególnie w kontekście chrześcijańskiej doktryny o człowieku jako istocie złożonej z ciała i duszy.
Interesujące jest również to, jak w Armenii próbowano godzić elementy platonizmu i arystotelizmu. Dwa te nurty myślenia były często postrzegane jako przeciwstawne, jednak ormiańscy filozofowie i teolodzy, podobnie jak ich współcześni w innych częściach chrześcijańskiego świata, starali się szukać syntez. Na przykład koncepcja duszy, której pochodzenie można wywieść z platońskiego dualizmu, była rozwijana w Armenii z uwzględnieniem arystotelesowskich analiz dotyczących natury człowieka i jego miejsca w świecie zmysłowym. Wpływy te były szczególnie widoczne w późniejszych wiekach, kiedy filozofowie tacy jak Dawid Niezwyciężony (David Anhaght), jeden z najważniejszych ormiańskich myślicieli średniowiecza, z powodzeniem integrowali arystotelesowską logikę i metafizykę z platońskimi koncepcjami duchowości i teologii.
Warto również podkreślić, że zarówno platonizm, jak i arystotelizm były w Armenii przefiltrowane przez chrześcijaństwo. Ormiańscy myśliciele nie przyjmowali greckiej filozofii w jej czystej formie, ale dostosowywali ją do wymogów ortodoksyjnej doktryny chrześcijańskiej. W szczególności elementy arystotelizmu związane z logiką i nauką były wykorzystywane do wzmacniania argumentacji teologicznej, natomiast platońskie idee transcendencji i duchowości znajdowały zastosowanie w rozważaniach dotyczących natury Boga i relacji między Bogiem a człowiekiem.
Podsumowując, platonizm i arystotelizm odegrały kluczową rolę w kształtowaniu wczesnej filozofii średniowiecznej w Armenii. Platonizm dostarczył ormiańskim myślicielom narzędzi do rozważań o duchowej rzeczywistości, dualizmie i naturze duszy, podczas gdy arystotelizm przyczynił się do rozwoju logiki, epistemologii i ontologii. Te dwa nurty myśli były przystosowane do potrzeb ormiańskiej filozofii chrześcijańskiej, co pozwoliło na stworzenie unikalnej syntezy, w której starożytna grecka filozofia i chrześcijańska teologia współistniały i wzajemnie się wzbogacały.