Ludwig Wittgenstein, jeden z najważniejszych filozofów XX wieku, przeszedł znaczną ewolucję w swoim myśleniu, od wczesnego „Traktatu logiczno-filozoficznego” do późniejszych prac, takich jak „Dociekania filozoficzne”. Jego późna filozofia, szczególnie koncepcja języka jako gry językowej, dostarcza interesujących narzędzi do analizy problemu niewspółmierności teorii naukowych, który stał się centralnym zagadnieniem w filozofii nauki w drugiej połowie XX wieku, głównie za sprawą Thomasa Kuhna i Paula Feyerabenda. W niniejszym eseju omówię, jak późna filozofia Wittgensteina może rzucić światło na problem niewspółmierności, podkreślając kontekstualny charakter znaczenia i relatywizm norm poznawczych.
Niewspółmierność teorii naukowych: tło problemu
Problem niewspółmierności teorii naukowych został po raz pierwszy sformułowany przez Thomasa Kuhna w jego dziele „Struktura rewolucji naukowych” (1962). Kuhn argumentował, że nauka nie rozwija się w sposób linearny i kumulatywny, lecz poprzez serię rewolucji, w których jeden paradygmat zastępuje drugi. Paradygmaty te są zasadniczo odmienne w swoich założeniach, metodach i terminologii, co prowadzi do trudności w porównywaniu ich bezpośrednio. Paul Feyerabend poszedł jeszcze dalej, twierdząc, że nie ma uniwersalnych kryteriów racjonalności, które mogłyby służyć jako podstawa do oceny rywalizujących teorii naukowych. Ta niewspółmierność rodzi pytania o obiektywność i racjonalność naukowego postępu.
Wittgensteinowskie gry językowe i niewspółmierność
W swojej późnej filozofii Wittgenstein wprowadził koncepcję gier językowych, która odnosi się do różnych sposobów używania języka w różnych kontekstach społecznych. Gry językowe są zbiorem reguł, które kształtują znaczenie słów i wyrażeń w danym kontekście. Wittgenstein argumentował, że znaczenie jest funkcją użycia w ramach określonej gry językowej, a zrozumienie języka wymaga zrozumienia tych reguł.
Zastosowanie tej koncepcji do problemu niewspółmierności teorii naukowych może prowadzić do uznania, że każda teoria naukowa funkcjonuje w ramach swojej własnej gry językowej. Te gry językowe mają swoje własne reguły, które określają, co jest uważane za sensowne pytanie, właściwą metodę badawczą i akceptowalne dowody. Niewspółmierność może być więc postrzegana jako wynik różnic między grami językowymi, w których operują różne teorie naukowe. Nie ma zewnętrznego, neutralnego punktu widzenia, z którego można by ocenić te gry językowe, co oznacza, że nie można ich bezpośrednio porównać ani zredukować jednej do drugiej.
Relatywizm norm poznawczych
Wittgensteinowska perspektywa sugeruje, że normy poznawcze, które rządzą praktyką naukową, są relatywne wobec określonych gier językowych. W kontekście jednej teorii pewne metody i kryteria dowodowe mogą być uważane za racjonalne, podczas gdy w kontekście innej teorii te same metody mogą być odrzucane jako niewłaściwe. To prowadzi do relatywizmu poznawczego, gdzie racjonalność i obiektywność są definiowane w ramach określonych kontekstów społecznych i historycznych, a nie jako uniwersalne zasady.
Jednakże Wittgenstein nie popada w skrajny relatywizm. Jego koncepcja form życia, które obejmują gry językowe, podkreśla, że nasze praktyki językowe i poznawcze są zakorzenione w konkretnych formach życia, które są wspólne dla pewnych społeczności. To wspólne tło pozwala na komunikację i zrozumienie w ramach jednej formy życia, choć może być trudne do przeniesienia na inne formy życia. W kontekście nauki oznacza to, że różne paradygmaty mogą być trudne do porównania, ale nie są całkowicie nieprzekładalne, o ile istnieje pewne wspólne tło, które umożliwia dialog.
Zastosowanie do współczesnej filozofii nauki
Późna filozofia Wittgensteina dostarcza użytecznych narzędzi do analizy współczesnych problemów w filozofii nauki, takich jak niewspółmierność teorii naukowych. Podejście Wittgensteina podkreśla kontekstualny charakter znaczenia i norm, co pomaga zrozumieć, dlaczego różne teorie naukowe mogą wydawać się nieprzekładalne. Jego koncepcja gier językowych i form życia pozwala na bardziej elastyczne podejście do problemu niewspółmierności, które uznaje różnorodność naukowych praktyk, a jednocześnie poszukuje możliwości dialogu i porozumienia.
Wnioski
Analiza problemu niewspółmierności teorii naukowych w świetle późnej filozofii Wittgensteina pokazuje, że różne teorie mogą być postrzegane jako odmienne gry językowe, które operują w ramach swoich własnych reguł i norm. Wittgensteinowska koncepcja znaczenia jako funkcji użycia w określonym kontekście podkreśla, że porównanie i ocena rywalizujących teorii naukowych wymaga zrozumienia kontekstów, w których te teorie funkcjonują. Choć nie można całkowicie przezwyciężyć niewspółmierności, zrozumienie kontekstualnego charakteru znaczenia i norm poznawczych może prowadzić do bardziej konstruktywnego dialogu między różnymi paradygmatami naukowymi.