W lekturach szkolnych, takich jak "Nocny lot" Antoine'a de Saint-Exupéry'ego, "Pinokio" Carla Collodiego i "Nowe szaty cesarza" Hansa Christiana Andersena, ukryte są liczne motywy filozoficzne, które, mimo że przedstawione w przystępnej formie, poruszają fundamentalne pytania dotyczące ludzkiego istnienia, moralności, prawdy i tożsamości. Te dzieła literackie, z pozoru skierowane do młodszych czytelników, niosą uniwersalne przesłania, które można analizować z perspektywy filozoficznej.
W powieści "Nocny lot" Saint-Exupéry, głównym motywem jest egzystencjalizm, czyli refleksja nad sensem ludzkiego życia i relacją człowieka z otaczającym go światem. Główny bohater, Rivière, dowódca linii lotniczej, musi zmagać się z decyzjami dotyczącymi lotów nocnych, które narażają życie pilotów. Jego postać, pełna odpowiedzialności i dylematów moralnych, staje przed pytaniem o sens ludzkiego poświęcenia i pracy. Rivière symbolizuje egzystencjalistyczne pytanie o to, w jaki sposób człowiek może odnaleźć sens w świecie, który jest niepewny, pełen ryzyka i w którym jednostka musi zmierzyć się z samotnością oraz śmiertelnością. Lotnicy, w szczególności postać Fabiena, są figurami człowieka rzucającego wyzwanie losowi, naturze i niepewności. W tle kryje się pytanie o to, co sprawia, że życie, nawet pełne niebezpieczeństw, jest warte przeżycia. Saint-Exupéry porusza w tym kontekście także temat odpowiedzialności – zarówno za siebie, jak i za innych – oraz jej etyczny wymiar, w którym wybory jednostki wpływają na los całej wspólnoty.
"Pinokio" Collodiego, z kolei, to klasyczna historia o drewnianej marionetce, która pragnie stać się prawdziwym chłopcem, co można analizować z perspektywy filozofii moralnej i antropologii filozoficznej. Podstawowym motywem jest tutaj kwestia rozwoju moralnego i dojrzewania. Pinokio, który początkowo jest nieodpowiedzialny i pełen wad, stopniowo uczy się, co oznacza być człowiekiem, a jego podróż to swoista inicjacja w świat wartości moralnych. Proces ten obejmuje doświadczenie kary i nagrody, zrozumienie skutków swoich działań oraz odkrycie, co to znaczy być odpowiedzialnym i empatycznym. Pinokio reprezentuje człowieka w procesie stawania się – nie jest jeszcze w pełni człowiekiem, ale dzięki swoim wyborom i nauce może się nim stać. W tle opowieści tkwi pytanie o wolną wolę i moralną autonomię: Pinokio stopniowo odkrywa, że ma możliwość dokonywania wyborów, które kształtują jego przyszłość. W tym sensie książka dotyka także filozoficznej kwestii tożsamości – co decyduje o tym, kim jesteśmy? Czy Pinokio jest człowiekiem już na początku historii, czy staje się nim dopiero przez swoje doświadczenia?
"Nowe szaty cesarza" Andersena to opowieść, która, mimo swojej prostoty, porusza głębokie filozoficzne tematy związane z prawdą, iluzją i społecznym konformizmem. Historia cesarza, który zostaje oszukany przez dwóch oszustów oferujących mu niewidzialne szaty, obnaża ludzką skłonność do ulegania presji społecznej i niekwestionowania autorytetu. W tle opowieści znajduje się filozoficzna refleksja na temat prawdy subiektywnej oraz tego, jak łatwo społeczeństwa mogą poddać się manipulacji i złudzeniom. Zamiast kwestionować absurdalność sytuacji, wszyscy – zarówno cesarz, jak i jego poddani – wolą udawać, że widzą piękne szaty, ponieważ boją się wyjść poza narzucone im schematy myślenia. To ilustruje, jak silna jest potrzeba społecznego dostosowania się i jak wielkie znaczenie ma presja społeczna w kształtowaniu tego, co uważamy za prawdę. W tym kontekście Andersen dotyka problemu poznania – jak jednostka może odróżnić prawdę od fałszu, gdy otaczający świat tworzy kolektywne iluzje? Dziecko, które jako jedyne wskazuje na to, że cesarz jest nagi, staje się tutaj symbolem niewinności, szczerości oraz umiejętności widzenia rzeczy takimi, jakie są, bez ulegania społecznej manipulacji.
Każde z tych dzieł w różny sposób podejmuje refleksję nad naturą człowieka, jego relacją z otoczeniem oraz moralnymi i społecznymi dylematami. "Nocny lot" pokazuje człowieka w walce z losem i odpowiedzialnością, "Pinokio" ilustruje drogę ku dojrzałości i człowieczeństwu poprzez naukę o moralności, a "Nowe szaty cesarza" obnażają ludzką skłonność do iluzji i konformizmu, podkreślając wartość prawdy i odwagi cywilnej. Te trzy teksty, mimo że często odczytywane w kontekście literatury dziecięcej lub młodzieżowej, oferują uniwersalne filozoficzne przesłania, które mają głębokie znaczenie dla rozważań o ludzkiej naturze, odpowiedzialności, prawdzie i społecznej rzeczywistości.