Kara i karanie w ujęciu M. Foucault

5/5 - (1 vote)

Michel Foucault, jeden z najważniejszych filozofów XX wieku, w swojej pracy „Nadzorować i karać” (1975) przedstawił rewolucyjną analizę kary i karania, które w jego ujęciu wykraczają daleko poza tradycyjne rozumienie fizycznych metod karania. Foucault ukazuje, jak zmieniało się podejście do karania, szczególnie w kontekście władzy, społecznych norm i relacji między jednostką a państwem. Jego rozważania o karze są związane z szeroką analizą rozwoju nowoczesnych instytucji władzy, takich jak więzienia, szpitale, szkoły, które, zdaniem Foucaulta, służą nie tylko do kontrolowania, ale także do formowania społeczeństwa.

Foucault rozpoczyna swoją analizę od porównania różnych metod karania, które były stosowane od średniowiecza do czasów nowożytnych. W średniowieczu kara była publiczna, brutalna i miała charakter spektakularny. Celem takiej kary było ukaranie ciała sprawcy, publiczne upokorzenie i fizyczne zniszczenie go jako formy odstraszania innych. Publiczne egzekucje, bicie czy tortury miały na celu pokazanie siły władzy i wywołanie strachu. Z perspektywy Foucaulta te brutalne metody karania były również sposobem na wyrażenie władzy, której celem była zewnętrzna kontrola jednostki. Kara w tym okresie miała charakter zewnętrzny – polegała na fizycznym wymuszeniu posłuszeństwa.

Wraz z rozwojem nowoczesnych społeczeństw, a szczególnie w XVIII i XIX wieku, doszło do fundamentalnej zmiany w sposobie karania. Foucault wskazuje, że zewnętrzne, brutalne metody karania zostały zastąpione przez bardziej subtelne i systematyczne formy kontroli. Nowoczesne społeczeństwo zaczęło rozwijać instytucje, które miały na celu nie tylko ukaranie przestępcy, ale również jego „poprawienie” i przekształcenie. Więzienia stały się jednym z najważniejszych narzędzi nowoczesnej władzy, w których kara przestała być już tylko aktem fizycznym, lecz stała się procesem przemiany psychologicznej, edukacyjnej i moralnej. Więzienia miały na celu nie tyle fizyczne ukaranie, co kontrolowanie i normowanie zachowań jednostek.

Foucault wprowadza pojęcie „władzy dyscyplinarnej”, która opiera się na stałym nadzorze i obserwacji. Władza ta nie polega już na bezpośrednim wymierzaniu kary, ale na stałej kontroli, monitorowaniu, ocenianiu i normalizowaniu zachowań. Foucault pokazuje, jak w nowoczesnych społeczeństwach formy karania zostały subtelnie włączone do instytucji społecznych, które normalizują zachowanie jednostek, wprowadzając mechanizmy samodyscypliny. Więzienie staje się mikrokosmosem tego procesu, gdzie nie chodzi tylko o zamknięcie jednostki w celach, ale także o jej nieustanną obserwację i regulowanie jej działań. Foucault zauważa, że w nowoczesnym społeczeństwie jednostki same zaczynają dostosowywać swoje zachowanie do narzuconych norm, ponieważ są świadome, że są obserwowane.

Władza w tym sensie staje się bardziej rozproszona, obecna w każdej dziedzinie życia, a nie skoncentrowana w rękach jednostki lub jednej instytucji. Kara staje się bardziej wnikliwa, polegającą na tworzeniu norm, które określają, co jest uznawane za „normalne” i „niezwykłe”, „dopuszczalne” i „nieakceptowalne”. W tym sensie społeczeństwo nie potrzebuje już brutalnych środków represyjnych, ponieważ jednostki same dostosowują swoje zachowanie, nieustannie analizując siebie i inne osoby w świetle tych norm.

Jednym z kluczowych elementów analizy Foucaulta jest idea „panoptykonu”, czyli idealnego systemu nadzoru, który jest w stanie kontrolować każdego człowieka bez potrzeby użycia przemocy. Panoptykon to koncepcja architektury więzienia zaprojektowanego w taki sposób, aby strażnicy mogli obserwować wszystkich więźniów w każdej chwili, nie będąc widoczni. Foucault używa tej koncepcji, aby pokazać, jak w nowoczesnych społeczeństwach kontrola staje się wszechobecna, a sam nadzór staje się jednym z głównych narzędzi utrzymania porządku społecznego. Dzięki panoptykonowi, choć więzień nie wie, kiedy dokładnie jest obserwowany, to jednak zawsze zachowuje czujność, bo nie ma pewności, kiedy strażnik może go dostrzec. Tego rodzaju ciągła obserwacja prowadzi do wewnętrznej dyscypliny i auto-kontroli jednostek.

Foucault dostrzega, że kara w nowoczesnych społeczeństwach staje się bardziej skomplikowana. Nie chodzi już o bezpośrednią przemoc fizyczną, ale o metodę normowania, organizowania i kontrolowania jednostek w taki sposób, aby przestrzegały społecznych norm i wartości. W tym sensie kara przekształca się w mechanizm, który nie tylko sankcjonuje złamanie norm, ale również wprowadza i utrzymuje te normy w społeczeństwie. Władza dyscyplinarna działa w taki sposób, że jednostki same zaczynają pełnić rolę strażników porządku społecznego.

Kara, zdaniem Foucaulta, jest narzędziem władzy, które pozwala nie tylko na utrzymanie porządku, ale również na formowanie społeczeństwa. W jego rozumieniu karanie to nie tylko akt wymierzania sprawiedliwości, ale także proces kształtowania ludzi w zgodzie z normami, które są uznawane za „społecznie akceptowalne”. W ten sposób Foucault ukazuje, jak władza karząca, zamiast być brutalnym aktem, staje się bardziej subtelnym mechanizmem kontrolowania i kształtowania ludzkich zachowań.

Foucault kontynuuje swoją analizę, zwracając uwagę na to, jak kara staje się coraz bardziej zinstytucjonalizowana i systematyczna w nowoczesnych społeczeństwach. Zamiast stosować pojedyncze, spektakularne akty przemocy, władza wprowadza mechanizmy, które pozwalają na kontrolowanie jednostek w sposób nieprzerwany i, w pewnym sensie, samodzielny. Władza dyscyplinarna nie polega już tylko na bezpośrednim wymierzaniu kar, lecz na rozprzestrzenianiu norm, które jednostki same zaczynają internalizować i które stają się częścią ich codziennego życia.

Foucault wskazuje, że w tym nowoczesnym systemie karania jednostka nie jest już traktowana jako wyłącznie pasywny obiekt, któremu narzuca się zewnętrzne kary, ale raczej jako aktywny uczestnik w procesie samodyscypliny. Samoświadomość jednostki staje się jednym z głównych mechanizmów, które umożliwiają społeczną kontrolę. Ludzie, wiedząc, że mogą być obserwowani w dowolnym momencie, zaczynają dostosowywać swoje zachowanie do panujących norm, co z kolei zmienia sposób, w jaki postrzegają siebie oraz swoją rolę w społeczeństwie. Foucault nazywa to wewnętrzną „autocenzurą”, która nie jest wymuszana przez bezpośrednią karę, ale raczej wynika z wprowadzenia mechanizmów nadzoru, które sprawiają, że jednostka sama reguluje swoje zachowanie.

W tym kontekście kara staje się procesem, który nie kończy się na wymierzeniu sankcji, ale rozciąga się na cały proces społecznej i psychologicznej adaptacji jednostki do norm i wartości. Władza karząca, poprzez swoje instytucje, nie tylko ukarała jednostki za złamanie zasad, ale także zbudowała system wartości, który jednostki miałyby wchłonąć i zaakceptować jako część swojej osobowości. W ten sposób nie tylko przestępcy, ale także obywatele społeczeństwa muszą nauczyć się reagować na normy, które są postrzegane jako naturalne i niepodważalne.

Foucault zauważa, że jednym z najważniejszych aspektów rozwoju systemu karania w nowoczesnym społeczeństwie jest zjawisko specjalizacji w karaniu. W przeszłości, kara była prostym aktem fizycznym i nie wymagała zaawansowanej organizacji. Dziś kara jest złożonym systemem, który wymaga wyspecjalizowanych instytucji, takich jak sądy, więzienia, systemy rehabilitacyjne, psychologowie czy socjolodzy. W wyniku tego procesu kara staje się bardziej zróżnicowana i dostosowana do różnych przypadków, co sprawia, że nie jest już jednorodnym aktem wymierzania sprawiedliwości, ale skomplikowanym procesem regulowania zachowań społecznych.

W szczególności Foucault wskazuje na rozwój systemów penitencjarnych jako przykład tego, jak kara przekształca się w narzędzie władzy, które ma na celu nie tylko ukaranie, ale także „poprawienie” jednostki. W więzieniach, zamiast stosowania brutalnych kar, jednostki są poddawane różnym formom nadzoru, które mają na celu ich „resocjalizację” i dostosowanie do społeczeństwa. Więzienie staje się więc miejscem, w którym jednostka nie jest tylko karana, ale i przekształcana, a cała jej tożsamość jest poddawana kontroli, ocenianiu i modyfikacji.

Foucault posuwa się nawet do twierdzenia, że w nowoczesnym społeczeństwie, w którym przemoc zewnętrzna staje się mniej akceptowana, kara przekształca się w coś bardziej subtelnego – w narzędzie do formowania i kształtowania tożsamości jednostek. Kara nie jest już zatem wyłącznie aktem ukarania, ale staje się także elementem procesu wprowadzania w życie społecznych norm i wartości. Z tego względu, władza karząca staje się bardziej wszechobecna, rozproszona i zintegrowana z każdą częścią społeczeństwa.

Ponadto, Foucault zwraca uwagę na to, jak rozwój nowoczesnych technik nadzoru i kontroli, takich jak monitoring czy analiza danych, pozwala na jeszcze dokładniejsze kontrolowanie jednostek w przestrzeni publicznej. Mechanizmy te, choć wydają się być mniej inwazyjne niż tradycyjne metody karania, mogą stanowić równie skuteczne narzędzia kontroli, ponieważ umożliwiają tworzenie systemów, które monitorują i regulują życie jednostek na poziomie globalnym, a nie tylko lokalnym.

Na końcu Foucault podkreśla, że kara w nowoczesnych społeczeństwach jest zatem nie tylko narzędziem wymierzania sprawiedliwości, ale również instrumentem szeroko pojętej władzy, która działa na poziomie indywidualnym i społecznym. Kara przekształca się w mechanizm, który nie tylko wymierza sankcje, ale także kształtuje normy, kontroluje społeczeństwo i modeluje jednostki w sposób, który jest mniej widoczny, ale równie skuteczny jak tradycyjne formy represji.