Święty Augustyn, jeden z najważniejszych ojców Kościoła i filozofów wczesnego chrześcijaństwa, odegrał kluczową rolę w kształtowaniu średniowiecznej myśli filozoficznej i teologicznej. Jego teorie poznania, szczególnie iluminizm, stanowią istotny wkład w rozwój epistemologii chrześcijańskiej. Iluminizm Augustyna można rozumieć jako pogląd, że ludzka zdolność poznawcza jest wspomagana przez boskie oświecenie, co umożliwia prawdziwe i pewne poznanie rzeczywistości.
Centralnym elementem teorii poznania św. Augustyna jest idea iluminacji, według której ludzkie poznanie nie jest w pełni autonomiczne i niezależne, lecz wymaga boskiej interwencji. Augustyn, nawiązując do tradycji platońskiej, wprowadza koncepcję, że prawdziwe poznanie pochodzi od Boga, który oświeca ludzki umysł. W tym sensie, poznanie jest aktem uczestnictwa w boskiej prawdzie, a nie jedynie procesem dedukcji czy indukcji opartej na zmysłach i rozumie.
Według Augustyna, ludzki umysł sam z siebie nie jest zdolny do osiągnięcia pełnej prawdy. W swoich „Wyznaniach” i innych dziełach argumentuje, że człowiek, będąc ograniczonym przez swoje zmysły i naturalne zdolności intelektualne, nie może samodzielnie dojść do wiedzy absolutnej. To ograniczenie wynika z grzechu pierworodnego, który wpłynął na zdolności poznawcze człowieka. W tym kontekście, iluminacja jest konieczna, ponieważ to Bóg oświeca umysł, umożliwiając poznanie prawd wiecznych i niezmiennych.
Augustyn często posługuje się metaforą światła, aby opisać proces poznania. Jak światło słoneczne oświetla przedmioty i pozwala nam je widzieć, tak boskie światło oświeca umysł, umożliwiając poznanie prawdy. Bez tego boskiego światła, umysł byłby jak oczy w ciemności – zdolny do widzenia, ale pozbawiony światła, które umożliwia widzenie. Ta metafora podkreśla zależność ludzkiego poznania od boskiej interwencji.
Iluminizm Augustyna nie oznacza jednak, że ludzki rozum jest nieistotny czy bezużyteczny. Wręcz przeciwnie, Augustyn uznaje zdolności intelektualne człowieka za ważne narzędzie w procesie poznania. Uważa jednak, że rozum sam z siebie jest niewystarczający do osiągnięcia pełnej wiedzy. Rozum jest narzędziem, które musi być wspomagane przez boskie oświecenie, aby mogło prawidłowo funkcjonować. W ten sposób, iluminizm Augustyna łączy naturalne zdolności intelektualne człowieka z boską łaską, tworząc spójny system epistemologiczny.
Augustyn również podkreśla rolę introspekcji i kontemplacji w procesie poznania. W swoich rozważaniach często odwołuje się do wewnętrznego doświadczenia, w którym człowiek, zwracając się do wnętrza siebie, może odkryć obecność Boga w swoim umyśle. To wewnętrzne światło Boga, obecne w duszy, jest źródłem prawdziwego poznania. Dla Augustyna, poznanie siebie jest nierozerwalnie związane z poznaniem Boga, ponieważ człowiek jest stworzony na obraz i podobieństwo Boga.
Iluminizm Augustyna wywarł ogromny wpływ na średniowieczną myśl chrześcijańską, zwłaszcza na scholastykę. Jego idee zostały rozwinięte przez późniejszych filozofów i teologów, takich jak Tomasz z Akwinu, który starał się zintegrować augustyńską koncepcję iluminacji z arystotelesowską filozofią rozumu. Chociaż Tomasz z Akwinu kładł większy nacisk na naturalne zdolności rozumu, to jednak uznawał konieczność boskiego oświecenia w osiągnięciu pełnej wiedzy.
Podsumowując, iluminizm w teorii poznania św. Augustyna jest fundamentalnym elementem jego filozofii, podkreślającym zależność ludzkiego poznania od boskiej interwencji. Augustyn, rozwijając tradycję platońską, twierdzi, że prawdziwe poznanie jest możliwe tylko dzięki boskiemu oświeceniu, które umożliwia umysłowi dostęp do wiecznych i niezmiennych prawd. Ta koncepcja wpłynęła na rozwój średniowiecznej myśli filozoficznej i teologicznej, pozostając ważnym punktem odniesienia w dyskusjach na temat natury ludzkiego poznania i roli boskiej łaski.